روابط افغانستان، پاکستان و هند، تحلیلی از تنش‌های گذشته، بهبودهای اخیر و چشم‌انداز آینده
روابط افغانستان، پاکستان و هند، تحلیلی از تنش‌های گذشته، بهبودهای اخیر و چشم‌انداز آینده
غلام علی صارم
سه شنبه 20 جوزای 1404
زمینه‌های تاریخی تنش‌ها و نقش هند
ما در این ارتباط تا هنور مطالبی را بصورت مختصر و در مواقعی که حادثه ای پیش آمده نوشته ایم و همچنان در کتاب روابط خارجی و افغانستان و پاکستان که اینک آماده چاپ است و با تاسف بودجه چاپش نیست، در این مورد بصورت مفصل نوشته ایم و ریشه های روابط توآم با تنش های گوناگون را بین هرسه کشور با رویکرد تاریخی و بعضا تحلیلی نوشته ایم. اما از اینکه کتاب مذکور را نمیتوانیم چاپ و بدسترس همگان قرار دهیم بناء در مواردی که جدیدآ پیش می آید برسبیل عادت مطالبی را بصورت مختصر و با استفاده از نوشته های دوکتاب مذکور به علاقه مندان اینچنین موضوعات در حد توانایی خودمان ارائه می نماییم که امیدواریم مورد توجه قرار گرفته و از تذکرات مفید دوستان هم محروم نباشیم.
روابط افغانستان و پاکستان همواره دستخوش فراز و نشیب های بسیاری بوده است که اکثرا ریشه در اختلافات مرزی به جامانده از دوران استعمار بریتانیا دارد. خط مرزی دیورند که در سال ۱۸۹۳ توسط عبدالرحمن خان شاه وقت افغانستان و سرهنری مارتیمر دیورند نماینده انگلیس ترسیم شد، همچنان به عنوان یکی از عمده‌ترین منبع تنش بین دو کشور باقی مانده است. از سوی دیگر، هند به عنوان بازیگر سوم در این معادله، روابط پیچیده‌ای با هر دو کشور دارد. در حالی که روابط هند و افغانستان به طور سنتی دوستانه توصیف می‌شود، رابطه هند و پاکستان مملو از تنش‌های تاریخی از جمله چهار جنگ تمام عیار و درگیری‌های متعدد مرزی بوده است.
نقش تاریخی هند در افغانستان
هند در طول دهه‌های گذشته نقش مهمی در افغانستان ایفا کرده است. این کشور پس از سرنگونی طالبان در سال ۲۰۰۱، به بزرگترین ارائه‌دهنده کمک‌های بشردوستانه و پروژه‌های بازسازی در افغانستان تبدیل شد. پروژه‌هایی مانند ساخت بند سلما در هرات و ساختمان پارلمان جدید افغانستان، نشان‌دهنده عمق روابط استراتژیک بین دو کشور بود. هند همچنین سالانه بیش از ۱۰۰۰ بورسیه تحصیلی به دانشجویان افغان اعطا می‌کرد و میزبان بیش از ۱۶۰۰۰ دانش‌آموز افغان در سطوح مختلف (لیسانس، ماستری و دکتورا) بود.
تنش‌های اخیر و نقش میانجیگری هند
زمینه‌های تنش افغانستان و پاکستان
در سال‌های اخیر، روابط افغانستان و پاکستان به دلایل متعددی وارد مرحله جدیدی از تنش شده است. از یک سو، پاکستان متهم است که از گروه‌های تروریستی پشتیبانی می‌کند، و از سوی دیگر، افغانستان به حمایت از جنبش‌های تجزیه‌طلب در بلوچستان و مناطق پشتون‌نشین پاکستان TTPمتهم شده است. وزیر دفاع پاکستان اخیراً اظهار داشت که طالبان افغانستان به جای همکاری با پاکستان، اکنون در کنار هند و اسرائیل قرار گرفته‌اند.
در این میان، هند با انجام یک سری اقدامات نمادین سعی در ایفای نقش میانجی داشته است. از جمله این اقدامات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ازسرگیری صدور ویزا برای افغان‌ها : پس از چهار سال وقفه، هند در ماه می ۲۰۲۵ صدور ویزا برای شهروندان افغان به ویژه سرمایه‌گذاران، بیماران، ورزشکاران و محصلان را از سر گرفت. این اقدام اگرچه تاکنون بیشتر جنبه تبلیغاتی داشته و هنوز به صورت گسترده ویا حتی محدود هم عملیاتی نشده، اما می‌تواند نشانه‌ای از تمایل هند برای بهبود روابط باشد.
- تماس‌های دیپلماتیک: وزیر خارجه هند برای اولین بار با سرپرست وزارت خارجه طالبان تماس تلفنی برقرار کرد و در مورد تقویت روابط دوجانبه گفتگو نمود. این تماس در حالی صورت گرفت که هند همچنان به رسمیت شناختن حکومت طالبان را مشروط به تشکیل دولت فراگیر و احترام به حقوق بشر دانسته است.
- تسهیل تجارت : هند با فعال‌کردن مسیرهای تجاری جایگزین مانند بندر چابهار در ایران، سعی کرده است وابستگی افغانستان به پاکستان را کاهش دهد. این اقدام می‌تواند اهرم فشار هند بر پاکستان و در عین حال عاملی برای بهبود روابط با افغانستان باشد.
چالش‌های پیش روی روابط سه جانبه
تنش‌های هند و پاکستان
تنش‌های اخیر بین هند و پاکستان پس از حمله به گردشگران در منطقه پهلگام کشمیر در آوریل ۲۰۲۵، به اوج جدیدی رسیده است. هند در پاسخ به این حمله، اقدامات تلافی‌جویانه متعددی از جمله تعلیق معاهده آبهای ایندوس را انجام داده است. این معاهده که در سال ۱۹۶۰ با میانجیگری بانک جهانی امضا شده بود، برای دهه‌ها حتی در اوج جنگ‌های دو کشور پابرجا مانده بود. تعلیق این معاهده می‌تواند تأثیرات مخربی بر اقتصاد و زراعت پاکستان داشته باشد.
نقش طالبان در معادلات منطقه‌ای
حکومت طالبان در افغانستان نیز به عنوان یک متغیر جدید در معادلات منطقه‌ای ظاهر شده است. برخلاف انتظار پاکستان که تصور می‌کرد طالبان متحد استراتژیک آن باقی خواهد ماند، به نظر میرسد روابط طالبان با هند در حال گسترش است. این تغییر موضع می‌تواند ناشی از چند عامل باشد:
- وابستگی اقتصادی: افغانستان برای بازسازی کشورش به کمک‌های بین‌المللی نیاز دارد و هند به عنوان یک قدرت اقتصادی بزرگ می‌تواند در این زمینه نقش مهمی ایفا کند.
- تنگناهای ژئوپلیتیک: افغانستان به دنبال کاهش وابستگی به پاکستان و یافتن راه‌های جایگزین برای دسترسی به آب های آزاد است. همکاری با هند در پروژه‌هایی مانند بندر چابهار می‌تواند به این هدف کمک کند.
- اختلافات مرزی: درگیری‌های اخیر بین نیروهای مرزی افغانستان و پاکستان بر سر خط دیورند، فضای مناسبی برای هند ایجاد کرده تا نقش میانجی را ایفا کند.
چشم‌انداز آینده روابط
آنچه در روابط افغانستان و پاکستان محتمل به نظر میرسد:
با توجه به تحولات اخیر، چند سناریو برای آینده روابط افغانستان و پاکستان متصور است:
- بهبود مقطعی روابط: توافق بر سر معرفی سفیر می‌تواند گام اولیه برای کاهش تنش‌ها باشد، اما با توجه به عمق اختلافات، این بهبود احتمالاً مقطعی و شکننده خواهد بود. تاریخچه روابط دو کشور نشان می‌دهد که دوره های بهبود معمولاً کوتاه‌مدت بوده و با بحران‌های جدید جایگزین شده‌اند.
- تشدید تنش‌ها: در صورتی که طالبان طبق ادعای پاکستان به حمایت از گروه های شورشی در پاکستان ادامه دهد یا پاکستان به حمایت از گروه‌های مخالف طالبان در افغانستان متهم شود، ممکن است شاهد تشدید مجدد تنش‌ها باشیم. وزیر دفاع پاکستان اخیراً صراحتاً اعلام کرد که کشورش از گروه‌های تروریستی در منطقه حمایت کرده است، که این اعتراف می‌تواند بهانه‌ای برای افغانستان جهت اتخاذ مواضع سخت‌تر باشد.
- رقابت هند و پاکستان در افغانستان : هر دو کشور به دنبال افزایش نفوذ خود در افغانستان هستند. هند از طریق پروژه‌های اقتصادی و کمک‌های بشردوستانه، و پاکستان از طریق روابط تاریخی با گروه‌های قومی و مذهبی. این رقابت می‌تواند افغانستان را به میدان نبرد نیابتی تبدیل کند.
نقش آتی هند در معادلات منطقه
هند در آینده نزدیک احتمالاً چند استراتژی موازی را دنبال خواهد کرد:
- فشار بیشتر بر پاکستان: با توجه به ضعف اقتصادی و سیاسی کنونی پاکستان، هند ممکن است از این فرصت برای افزایش فشار استفاده کند. اقداماتی مانند تعلیق معاهده آبهای ایندوس که دقیقا بخشی از این استراتژی است.
- تعامل محدود با طالبان: اگرچه هند هنوز حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته، اما تماس‌های دیپلماتیک اخیر نشان می‌دهد که دهلی نو به دنبال حفظ کانال‌های ارتباطی با کابل است. این تعامل احتمالاً مشروط و حساب‌شده خواهد بود.
- ارتقای روابط با افغانستان: هند احتمالاً کمک‌های اقتصادی و پروژه‌های زیربنایی خود در افغانستان را گسترش خواهد داد تا هم به عنوان یک شریک قابل اعتماد ظاهر شود و هم نفوذ پاکستان را کاهش دهد.
آینده‌ای نامعلوم با احتمالات متعدد:
روابط سه جانبه افغانستان، پاکستان و هند در حال حاضر در مرحله‌ای حساس و شکننده قرار دارد. اگرچه گام‌های اولیه مانند توافق بر سر معرفی سفیر و ازسرگیری صدور ویزا های هند برای افغان‌ها نشانه‌های مثبتی هستند، اما عمق اختلافات و رقابت‌های منطقه‌ای نشان می‌دهد که این بهبودها احتمالاً مقطعی و محدود خواهند بود.
عوامل متعددی می‌توانند بر آینده این روابط تأثیر بگذارند:
- اگر طالبان به دنبال مشروعیت بین‌المللی باشند، ممکن است مجبور به تعدیل مواضع شان در قبال پاکستان و هند شوند.
- تحولات داخلی پاکستان: بحران‌های سیاسی و اقتصادی در پاکستان می‌تواند این کشور را وادار به تعدیل سیاست‌های منطقه‌ای کند.
- رویکرد هند: هند باید بین تعامل با طالبان برای حفظ نفوذ در افغانستان و حفظ اصولی مانند حقوق بشر و دموکراسی توازن ایجاد کند.
در نهایت، به نظر میرسد که روابط سه جانبه در آینده نزدیک بیشتر شاهد فراز و نشیب‌های مقطعی باشد تا بهبودی پایدار. هند به عنوان یک قدرت منطقه‌ای رو به رشد، احتمالاً به بازیگری فعال‌تر در این معادله تبدیل خواهد شد، اما موفقیت آن به توانایی‌اش در مدیریت همزمان روابط با افغانستان و پاکستان بستگی دارد. در این میان، منافع مردم افغانستان که سال‌هاست قربانی رقابت‌های منطقه‌ای شده‌اند، باید در کانون توجه همه طرف‌ها قرار گیرد.
